 زهرا علی ‌بخشی ‌زاده*

در سال هاي اخير، راهبرد "نگاه به شرق"، به راهبردي منطقه گرايانه از سوي جمهوري اسلامي ايران در منظومه نگاه ژئوپلتيکي و جغرافيايي تبديل شده است، چرا که ايران از جمله کشورهايي است که به لحاظ موقعيت جغرافيايي و سياسي، از مزيت ژئواستراتژيکي، ژئواکونوميکي و ژئوپليتيکي بهره مند مي باشد. بر اين اساس «راهبرد نگاه به شرق» هويت سازي جديدي در گفتمان سياست خارجي ايجاد کرده و از اهميت مضاعفي برخوردار شده است. نوشتار حاضر در تلاش است تا ذیل نگاه به شرق با نگاهی اجمالی به واکاوی برنامه جامع راهبردی ایران و چین بپردازد.
ضمن تأکید بر لزوم رعایت اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران پیرامون قراردادهای بین المللی از جمله اصل ۴۳ (جلوگیری از سلطه اقتصادی بیگانه بر اقتصاد کشور) و اصول ۷۷ و ۱۲۵ قانون اساسی (تصویب عهدنامه ها، مقاوله نامه ها، قراردادها و موافقت نامه های بین المللی در مجلس)، توجه به چند نکته درباره برنامه جامع ۲۵ ساله و ماهیت آن ضروری است:
1- روند شکل‌گیری برنامه جامع مشترک ایران و چین: 
  در ابتدای سخن در بیان روند شکل‌گیری این برنامه جامع باید گفت، «شی جین پینگ» رئیس جمهور خلق چین ،بهمن ۹۴ در صدر یک هیأت بلندپایه پس از دیدار با رئیس جمهور ایران، بیانیه مشترک «مشارکت جامع راهبردی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین» در قالب ۲۰ ماده، نقشه راه گسترش و تعمیق همکاری های مشترک تهران - پکن منتشر کردند.پس از آن حضرت آیت‌ا... خامنه ای-رهبر معظم انقلاب در دیدار با رئیس جمهور خلق چین و هیأت همراه با اشاره به سابقه کهن ارتباطات تجاری و فرهنگی دو ملت ایران و چین، روابط ایران و چین را راهبردی خواندند.
2- برنامه جامع ایران و چین در راستای نگاه به شرق:
بدیهی است که حضور و تأثیر گذاری بهتر و آسان تر در فرهنگ هایی که پیوندهای دیرینه تری نسبت به همدیگر دارند، به سهولت و با کمترین چالش و مانع امکان پذیر است، بر این اساس تردیدی نداریم که تعاملات ما با کشورهایی چون هند، روسیه، چین، ترکیه و همسایگان راحت تر از کشورهای غربی که درک و خواسته های متفاوتی نسبت به ما دارند، شکل می‌گیرد و اطمینان بین طرفین حاصل می‌شود. به گونه‌ای که رهبر معظم انقلاب در دیدار مردم تبریز، 29/11/1396 در این باره تأکید دارند: «در سیاست خارجی، ترجیح شرق بر غرب، ترجیح همسایه بر دور، ترجیح ملت‌ها و کشورهایی که با ما وجه مشترکی دارند بر دیگران، یکی از اولویت‌های امروز ماست». 
3- اهمیت ژئوپولتیک ایران و قدرت بلامنازع چین
ایران، هم از نظر ژئوپولیتیک، هم از نظر جایگاه ژئواستراتژیک و هم از جایگاه ژئوانرژیک دارای امتیازات ویژه‌ای است و از سوی دیگر چین هم دارای دانش و توان اقتصادی و تجاری بالایی است.

 پس بی شک این دو کشور می‌توانند در سایه تصویب و انعقاد یک قرارداد طولانی مدت و استراتژیک امتیازات بسیار زیادی را متوجه دو طرف کنند. در واقع چرا کشور باید از این امتیازات محروم شود؟! بر هیچ‌کس پوشیده نیست که چین اکنون قدرت بزرگ اقتصادی و تجاری جهان است و در چند سال آینده می تواند قدرت اول اقتصادی جهان باشد، پس تهران باید به سمت توسعه روابط با چین گام بردارد.
چین در سال ۲۰۱۳ در طرحی که به عنوان یک کمربند – یک راه یا ابتکار کمربند و راه «Silk Road Economic Belt»
رونمایی شد، به زعم بسیاری، طرح راه ابریشم چین بر مبنای واقعیت های ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک سازماندهی شده و علاوه بر احیا و گسترش راه ابریشم تاریخی، طرحی برد-برد برای همه کشورهای منطقه و هم چنین جهان معرفی شده است.
در این بین پیرامون منافع جمهوری اسلامی ایران باید گفت: کشور ایران علاوه بر برخورداری از منابع غنی انرژی، با قرار گرفتن در یک موقعیت جغرافیایی برجسته، از مزیتی راهبردی در حوزه‌ی حمل‌ و نقل بین‌المللی یا تسهیل ترانزیت بین المللی و تأمین انرژی برخوردار است و می‌تواند به ‌عنوان یک مرکز بین‌المللی در این حوزه ایفای نقش نماید. ایران با بهره گیري از این مزیت می تواند، منافع بسیاري را به دست آورد و جایگاه اقتصادي خود را در سطوح منطقه اي و جهانی ارتقا بخشد. 
4- عملکرد توام با همکاری چین با ایران در زمان اوج‌گیری تحریم های آمریکا علیه کشور 
رویکرد نگاه به شرق و از قبل آن تلاش برای ایجاد روابط استراتژیک با چین  به نوعی پاسخی به عدم حسن نیت کنونی قدرت‌های غربی است که آن‌قدر برای روابط با ایران اهمیت قائل نبودند و در قبال ایران حسن نیت نداشتند. تفاهم درازمدت راهبردی با چین می‌تواند بخشی از آن باشد و از سوی دیگر محملی است برای حفظ منافع ملی ایران و مقابله با تحریم‌هایی که کشورهای غربی عامل آنها هستند.
ما نباید نقش غیرقابل انکار چینی‌ها را در دوران تحریم‌های ظالمانه از یاد ببریم. چینی‌ها در تمام مدتی که نیاز داشتیم تا به نحوی از فشار شدید امریکایی‌ها خارج شویم، بسیار خوب پای روابط ‌‌شان با ایران ایستادند. نمی‌توان نقش چین را در عبور ایران از شرایطی که در فاصله سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ میلادی در اثر تحریم‌های بین‌المللی و طرد شدن از سیستم بانکی جهانی (سوئیفت) بر اقتصاد آن حاکم شده بود در دوره تحکیم این روابط  در سال‌های بعد از دستیابی به برجام بی تأثیر دانست. 
وقتی که ایران با شرایطی که حاصل خروج یکجانبه امریکا از توافق هسته ای مواجه شد و در شرایطی که اروپایی‌ها با وجود اختلاف نظر پیرامون خروج یکجانبه امریکا از برجام نتوانستند به فرمول مؤثری برای تحقق بخشیدن به منافع اقتصادی ایران در چارچوب برجام دست پیدا کنند، روسیه و چین عزم خود را برای کاستن از خسارات ناشی از سرکشی امریکا جزم کردند. 
"غلامرضا انصاری"- معاون وزیر امور خارجه در امور اقتصادی در گفتگوی ویژه خبری سیما با بیان اینکه تنوع روابط تجاری با چین داریم، افزود: در سال 2019 و اوج تحریم ها مبادلات تجاری ایران و چین به 24 میلیارد دلار رسید و روابط دو طرفه در زمینه های کشاورزی، دانش بنیان، جهانگردی و ... بسیار خوب و قابل توجه است.
5- لزوم واقع‌بینی در عرصه روابط بین الملل و پرهیز از رویکرد احساسی 
رحمان قهرمانپور -استاد دانشگاه ، معتقد است، عالم سیاست عالم امکان‌هاست. کشورها سیاست خود را بر اساس میزان قدرتی که دارند ،تنظیم می‌کنند. واقعیت این است که هم نظام بین‌الملل و هم جایگاه چین در آن در سه دهه گذشته تغییر کرده است.
واقعیت دنیا این است که چین در حال تبدیل شدن به قدرت برتر اقتصادی جهان است. بیش از 10 سال است که چین شریک اول تجاری ما است. شاید بتوان گفت که پس از امریکا، چین دومین قدرت اقتصادی بین‌المللی است. ما باید با تقویت روابط‌مان با چین و دیگر کشورها بتوانیم قدرت تعاملی‌مان را تقویت کنیم تا از مونوپل شدن و محصور شدن جلوگیری کنیم و دست‌مان برای چانه‌زنی با هر کشوری باز باشد.
یکی دیگر از نتایج رسیدن به این واقعیت، حمایت قاطع چین از ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. در سال های گذشته، مواضع چین تا این حد روشن نبود. اما حالا چین و روسیه با تمام قدرت در برابر تلاش آمریکا برای بازگشت تحریم‌های ایران مقاومت می‌کنند.
6- بروز و ظهور حساسیت آمریکا و امپراتوری رسانه‌ای غرب علیه این برنامه 
واکنش آمریکا نشان داد که آمریکا بسیار نگران این همکاری است چرا که مردم ایران نسبت به چین موضع منفی ندارند و سابقه استعماری از این کشور در ذهن ندارند، به علاوه مساله غیرقابل حلی میان چین و ایران وجود ندارد. در حال حاضر شاهد فشار حداکثری آمریکا علیه ایران به منظور به زانو درآوردن کشور هستیم، و اروپایی‌ها نیز علی رغم وعده‌هایی که داده بودند به تعهدات برجامی خود عمل نکردند.
یکی دیگر از اهداف انعقاد این قرارداد، ایستادن در برابر این فشارهای بی حد و مرز است. به طوری که به گفته محمد جواد جمالی- عضو پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس، در گفت‌وگو با ایسنا، تصریح کرد: در حال حاضر میزان تجارت کل کشورهای اروپایی با ما به اندازه میزان تجارت ایران با عراق نیست و در کنار این موضوع آنها از گسترش روابط ایران با چین نیز ناراضی هستند!
در مجموع نگاه به شرق، یک مسیر هموار برای توسعه تعاملات بین المللی ما محسوب می شود که با برنامه‌ریزی دقیق و بلند مدت می تواند بسیاری از اهداف عالی انقلاب اسلامی را در عرصه های بین المللی جامه تحقق ببخشد و این همان راهبرد برون رفت ما از شرایط کنونی به نقطه ای است که ایران اسلامی به آن فکر می‌کند.
آنچه امروز در مورد این سند می توانیم بگوییم آن است، که این سند مربوط به امروز و دیروز نیست بلکه مدت زمان زیادی است که مسوولین در حال کار کردن بر روی آن هستند. باید صبر کرد و منتظر ماند تا همان طور که ظریف وعده داده، جزئیات قرارداد پس از توافق نهایی طرفین به اطلاع مردم رسانده شود. و نباید فراموش کنیم ،نگاه راهبردی به شرق نشان‌دهنده آینده‌نگری به تحولات بین المللی است.
* کارشناس ارشد علوم سیاسی