اقتصاد ایران عمیقاً به نفت، گاز و برق متکی است؛ این وابستگی فرصت‌ها و تهدیدهای جدی را رقم زده و آینده کشور نیازمند اصلاحات بنیادی است.به گزارش خبرنگار مهر، اقتصاد ایران از آغاز قرن بیستم با کشف نفت در مسجدسلیمان تحول یافت و به تدریج اکثر سطوح صنعتی، بودجه عمومی و چرخه اشتغال به درآمدهای نفت و سپس گاز وابسته شدند. امروز بیش از ۶۰٪ درآمد ارزی،یک‌چهارم تولید ناخالص داخلی و حدود نصف درآمد سالیانه دولت از محل صادرات نفت، گاز و فراورده‌های مرتبط به‌دست می‌آید. وابستگی که فرصت‌هایی بی‌نظیر برای توسعه و اشتغال آفریده اما همین اتکا، نقطه‌ضعف ماندگار اقتصاد ایران را شکل داده است.هر نوسان قیمتی نفت یا گاز، هر بحران ژئوپلیتیک در منطقه و ضربه ناشی از تحریم‌های بین‌المللی، سریعاً به بحران‌های ارزی، تورمی و رکودی در ایران منجر شده و شواهد چهار دهه گذشته این رابطه مستقیم را به‌وضوح عیان می‌کند.
فرصت طلایی؛ دارایی انرژی و نقش‌آفرینی در اقتصاد جهانی
ایران از نظر مجموع ذخایر نفت و گاز، پس از روسیه و عربستان سومین کشور جهان است. این ظرفیت، منبع دائمی درآمد، پشتیبان اصلی بودجه عمرانی و تضمین تأمین انرژی داخلی است. صدها هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم در صنعت نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی ایجاد شده‌اند که تبدیل به پشتوانه بخش زیادی از خانوارهای ایرانی هستند. علاوه بر آن، توان صادرات انرژی نه‌تنها برای ارزآوری حیاتی است، بلکه ابزار مهمی برای دیپلماسی اقتصادی و توسعه زیرساختی منطقه نیز به شمار می‌رود؛ نمونه موفق آن صادرات گاز به ترکیه و عراق است.افزون بر این، انرژی ارزان بخش بزرگی از تولید را برای صنایع مادر، صنعت فولاد، سیمان و پتروشیمی مقرون‌به‌صرفه کرده و امکان رقابت منطقه‌ای را فراهم آورده است.
تهدید بزرگ؛ اقتصاد تک‌محصولی و آسیب‌پذیری ساختاری
همین وابستگی گسترده به انرژی، چالش‌های عمیق و تهدیدهای استراتژیک در طراحی اقتصادی ایران ایجاد کرده است:
۱. درآمدهای ناپایدار
تاریخ اقتصاد ایران با فراز و نشیب‌های شدید قیمت جهانی نفت و گاز عجین شده است. کاهش قیمت نفت، بحران بودجه و رکود سراسری را لاجرم به دنبال داشته، و در مقابل، افزایش قیمت باعث روی آوردن به سیاست‌های مصرف‌گرایانه و ایجاد توهم ثروت بادآورده شده است. وابستگی شدید به درآمد نفتی موجب شده برنامه‌ریزی بلندمدت و توسعه پایدار در کشور با چالش مواجه شود.
۲. شوک ارزی، تورم و رکود
تحریم‌های بین‌المللی، کاهش صادرات انرژی و کاهش درآمد ارزی، به صورت فوری در بازار ارز و قدرت خرید خانوار ایرانی اثر گذاشته است. به عنوان مثال، سرکوب نرخ ارز با پشتوانه درآمدهای نفتی پس از تحریم دچار فروپاشی می‌شود و تورم بی‌سابقه رخ می‌دهد.
۳. رکود کشاورزی و تضعیف بخش خصوصی
درآمدهای کلان نفتی و تزریق بی‌رویه منابع به اقتصاد، انگیزه رشد کشاورزی، صنعت بومی و فناوری را کاهش داده است. بسیاری از بخش‌های اقتصاد گرفتار بیماری هلندی هستند؛ کاهش رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی و اتکا به درآمد آسان فروش نفت، بخش خصوصی را ضعیف‌تر و ریسک‌پذیری در سرمایه‌گذاری را محدود کرده است.
۴. ضعف امنیت انرژی
وابستگی بالا به یک یا دو منبع اصلی تأمین انرژی، امنیت بلندمدت اقتصادی و حتی رفاهی کشور را به مخاطره انداخته است؛ هر کمبود گاز در زمستان یا خاموشی برق در تابستان می‌تواند اقتصاد و رفاه اجتماعی را فلج کند.
تجربه بحران؛ اقتصاد ایران زیر سایه تحریم
چهار دهه تحریم، بارها ضعف سیستماتیک اقتصاد نفت‌محور ایران را نمایان ساخته است. پس از تحریم نفت در سال‌های۹۰ تا ۹۲ و سپس تشدید آن در سال ۹۷، درآمدهای نفتی ایران به شدت کاهش یافت، کسری بودجه دولت شدت گرفت و مسیر تأمین ارز برای واردات کالاهای ضروری مختل شد.
ادامه در صفحه 2